در گفت‌وگوی روزگار معدن با رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور مطرح شد:
منیر حضوری: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی از سال ۱۳۳۸ به‌عنوان قدیمی‌ترین سازمانی که کارشناسان متعددی دارد، در پروژه‌ها و حوزه‌های تخصصی گوناگون زمین‌شناسی و اکتشاف فعالیت می‌کند.
امروز کمترین معدنی در کشور وجود دارد که اثری از مطالعات کارشناسان سازمان زمین‌شناسی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در آن دیده نشود. بنا به گفته کارشناسان به‌غیر از منطقه زاگرس و کپه‌داغ که مناطقی با مواد معدنی کم هستند، مناطق دیگر زیر مطالعات ژئوشیمی این سازمان قرار دارند.
روزنامه روزگار معدن درباره نقش این سازمان در رشد معادن کشور، اولویت‌های زون‌های مطالعاتی و دغدغه‌های این سازمان با علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور و معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت گفت‌وگو کرده که می‌خوانید.
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی درباره رشد معادن کشور چه اقداماتی انجام داده است؟
تولید اطلاعات پایه از وظایف اصلی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور از بدو تاسیس سازمان زمین‌شناسی از سال ۱۳۳۸ بوده است. در ۶۰سالی که از تاسیس سازمان زمین‌شناسی می‌گذرد، در زمینه تولید اطلاعات پایه در قالب تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی با مقیاس‌های ۲۵۰۰۰۰: ۱و ۱۰۰۰۰۰: ۱ و از سال ۱۳۸۳ نقشه‌های زمین‌شناسی (۶لایه: زمین‌شناسی، زمین‌شناسی اقتصادی، زمین‌شناسی مهندسی، آب‌زمین‌شناسی، مخاطرات و ژئومورفولوژی مهندسی) و اکتشافی با مقیاس ۲۵۰۰۰: ۱ در هر ۲حوزه زمین‌شناسی و اکتشاف ورود کرده‌ایم. همچنین در سال‌های اخیر برای اکتشاف معادن جدید به بحث‌های پی‌جویی و شناسایی توجه بیشتری کرده‌ایم. البته سازمان زمین‌شناسی به اکتشاف عمومی و تفصیلی هم می‌تواند ورود کند اما بر اساس نقشه راه، اکتشاف عمومی و تفصیلی جز در موارد خاص بر عهده سازمان زمین‌شناسی نبوده و فقط شناسایی و پی‌جویی بر عهده سازمان گذاشته شده است. در فرآیند چرخه اکتشاف، پس از تولید اطلاعات پایه در قالب نقشه‌های زمین‌شناسی و اکتشافی از سایر فرآیندهای اکتشافی برای کاهش ریسک اکتشاف همچون لایه‌های اطلاعاتی ژئوشیمی، ژئوفیزیک، تصاویر ماهواره‌ای، هیدروژئوشیمی، ژئوفیزیک هوایی و… در کنار برداشت‌های دقیق میدانی استفاده می‌کنیم. سرانجام به دنبال تکمیل مطالعات میدانی و آزمایشگاهی، کارشناسان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور گزارش‌های دقیقی از منطقه مورد بررسی تهیه کرده و پس از انجام فرآیندهای قانونی به‌وسیله مزایده، اطلاعات موجود را در اختیار بخش خصوصی قرار می‌دهند یا اطلاعات لازم را در اختیار سازمان‌های دولتی قرار می‌دهیم تا زنجیره اکتشاف کامل شود. به‌این‌ترتیب سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور هیچ‌گاه معدنی را به وجود نمی‌آورد اما اینکه کجا ظرفیت معدن وجود دارد را به‌طور دقیق مشخص می‌کند.
به‌عنوان کارشناس زمین‌شناسی، قانون معادن را چطور می‌بینید؟
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور یکی از اعضای اصلی شورای‌عالی معادن است و در تمام جلسه‌های هفتگی آن حضور پررنگ دارد. به باور من قانون فعلی معادن جامع و کامل است اما می‌تواند مورد بازنگری قرار گیرد مثل تمام کشورهایی که قوانین در آنها هر چند سال یک‌بار بازنگری می‌شوند؛ بنابراین نمی‌توان گفت قانون معادن ۱۰۰درصد درست است اما می‌توان گفت درحال‌حاضر قانون جامع و کاملی است.
اولویت زون‌های اکتشافی از نظر سازمان زمین‌شناسی بر چه اساس است؟
سازمان زمین‌شناسی در سطح کشور به‌صورت ملی کار اکتشاف عناصر فلزی و غیرفلزی به‌جز هیدروکربور و مواد تشعشع‌زا را انجام می‌دهد. به غیر از تهران در مناطق دیگر کشور همچون شیراز، کرمان، مشهد، تبریز و اهواز مراکز منطقه‌ای داشته و در استان‌های دیگر همچون سیستان و بلوچستان، لرستان، خراسان شمالی، گیلان، مازندران، هرمزگان و سمنان دفاتری داریم. با توجه به اینکه سازمان زمین‌شناسی در مدت حیات خود اطلاعات‌پایه دقیق (بیش از ۹۵موضوع نقشه) در سطح ملی و در مقیاس‌های مناسب اکتشافی و در لایه‌های مختلف (بیش از ۳۰۰لایه اطلاعاتی) را تهیه کرده، در سال ۱۳۹۶ مبادرت به چاپ ۲اطلس ارزشمند به نام‌های اطلس ملی نقشه‌های ظرفیت مواد معدنی ایران و اطلس ملی نقشه‌های موضوعی زمین‌شناسی ایران کرد. بر پایه اطلاعات موجود و بحث‌های کارشناسی، سازمان زمین‌شناسی ۲اولویت اکتشافی زون‌های بیست‌گانه اول و دوم را به ترتیب در سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۴ اعلام کرد که درحال‌حاضر تمام مطالعات میدانی و دفتری آن به پایان رسیده است. بر پایه مطالعات اخیر، زون‌های اکتشافی جدیدی در کشور در برنامه‌های کاری سازمان زمین‌شناسی قرار گرفت. همچنین برای کاهش ریسک اکتشاف و اکتشاف ذخایر پنهان، سازمان زمین‌شناسی در محدوده زون‌های اکتشافی خود مبادرت به انجام ژئوفیزیک هوابرد کرده است. افزون بر ۶۰۰هزار کیلومتر خطی برداشت ژئوفیزیک هوایی از سوی سازمان زمین‌شناسی انجام شده که منجر به ثبت چندصد آنومالی ژئوفیزیک هوایی شده است. برای نمونه در استان کردستان که جزو استان‌های طلاخیز است، سال گذشته پروژه‌ای داشتیم که در آن بر اساس اطلاعات ژئوفیزیک هوایی، علاوه بر طلا، آنومالی‌های بزرگی از آهن را شناسایی کردیم.
با توجه به اینکه استان کردستان جزو مناطقی است که با مشکل بیکاری روبه‌رو است و ساکنان آن از روی ناچار به سمت کولبری رفته‌اند، رشد معادن در چنین مناطقی چقدر می‌تواند به رونق اشتغال کمک کند؟
در زمینه رشد اشتغال، معدن می‌تواند خیلی تاثیرگذار باشد. با توجه به شرایطی که در کشور به وجود آمده ممکن است صنایع از تحریم‌ها تاثیر بگیرند اما معادن و تولیدات آنها هیچ‌گاه از تحریم‌ها تاثیر مستقیم نمی‌گیرند. جایی که معدن وجود داشته باشد به این معنی است که این فناوری را داریم تا مواد معدنی را استخراج کنیم؛ در نتیجه روند کار در معادن بدون وقفه ادامه دارد. دراین بین اگر بتوانیم در کردستان معادن بزرگی پیدا کنیم که اشتغالزایی را افزایش دهد، در زمینه امنیت، توسعه پایدار و توزیع عادلانه ثروت در آن منطقه می‌توانیم گام‌های موثری برداریم. البته ازآنجایی‌که ما در تمام نقاط کشور فعالیت اکتشافی انجام می‌دهیم، هر کجا که ظرفیت موجود را تبدیل به فعالیت معدنی کنیم در زمینه اشتغال و امنیت می‌توانیم موثر باشیم.
چقدر سازمان زمین‌شناسی بر مطالعات آب تمرکز کرده است؟
ما در زمینه هیدروژئولوژی یا آب‌زمین‌شناسی فعالیت می‌کنیم و به دنبال پیدا کردن منابع آب در زیرزمین هستیم. با توجه به اینکه کمبود منابع آب در سطح کشور وجود دارد، توجه بیشتری به این منابع آب می‌کنیم. یکی از پروژه‌هایی که در دولت یازدهم و دوازدهم در این سازمان انجام شده است، اکتشاف آب‌های غیرمتعارف و آب‌هایی است که در کارست‌ها وجود دارد. در این زمینه تاکنون چند پروژه انجام داده‌ایم و برای نمونه می‌توانیم از آب کارست در استان خراسان یاد کنیم تا به کمک آن بخشی از آب شرب شهر مشهد تامین شود. در استان کرمانشاه، بوشهر و هرمزگان هم به دنبال اکتشاف این نوع منابع آب هستیم. تا ۲هفته آینده نقشه مناطقی که ظرفیت آب کارست دارند را در سطح ملی منتشر می‌کنیم و در اختیار عموم قرار می‌دهیم.
برداشت از آب کارست چقدر اهمیت دارد؟
آب کارست، آن دسته از آب‌هایی است که در حفره‌های سنگ‌های کربناته وجود دارد و در هنگام بارندگی به وسیله شکستگی‌ها وارد حفره‌های سنگی می‌شود. این آب به وسیله چشمه در اختیار بخش کشاورزی قرار می‌گیرد یا تبدیل به آب شرب شهری می‌شود. شیراز از شهرهایی است که یکی از منابع تامین آب آن، کارست‌ها هستند. تفاوت این آب با آب موجود در آبرفت‌ها آن است که آب کارست تجدیدپذیر است و با بارندگی دوباره احیا می‌شود اما وقتی از آبرفت، آب را به‌صورت لجام‌گسیخته و با زدن چاه‌های عمیق برداشت می‌کنیم، پدیده فرونشست اتفاق می‌افتد. این پدیده که از آن به‌عنوان زلزله خاموش یاد می‌کنند موجب می‌شود حوزه آبخیز پس از مدتی نتواند تغذیه شود و حتی با وجود دوره ترسالی دیگر آبی به درون زمین نفوذ نمی‌کند و موجب جریان یافتن آب در سطح می‌شویم.
سازمان زمین‌شناسی چقدر درباره پدیده فرونشست زمین اطلاع‌رسانی کرده است؟
سازمان زمین‌شناسی از دهه ۱۳۸۰ به‌طور جدی در زمینه فرونشست و فروچاله‌ها ورود کرده و بر اساس مطالعات میدانی و دستگاهی خود مشخص کرده که درحال‌حاضر در ایران بیش از ۳۰۰دشت ممنوعه وجود دارد. با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و نصب جی‌پی‌اس‌های دقیق مشخص کرده‌ایم که سطح برخی از دشت‌ها در حال پایین رفتن یا فرونشست است. اینها به دلیل چاه‌هایی است که به‌طور قانونی و غیرقانونی زده شده، درحالی‌که ما پیش از اینها اخطار داده بودیم دشت‌هایی ممنوعه هستند و اگر از حدی بیشتر برداشت شود با مشکلاتی روبه‌رو می‌شویم. در کشورهای اتحادیه اروپا چنانچه فرونشست از ۴میلی‌متر افزایش پیدا کند، از قوانین شرایط بحران استفاده می‌کنند. این در حالی است که در برخی از دشت‌های کشور میزان فرونشست بیش از چند ده سانتی‌متر است.
با اینکه ساخت‌وساز در حریم رودخانه ممنوع است اما شاهد دخالت انسان در طبیعت هستیم. در این زمینه وضعیت تهران را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در شمال تهران ۷آبراه بزرگ داریم که شامل کن، سولقان، اوین درکه و… می‌شود و متاسفانه شهرداری آنها را به بوستان تبدیل کرده است، درخت کاشته و آنها را تبدیل به پارک‌دره و محل تفریح مردم کرده است، درصورتی‌که مسیرهای اصلی خروجی آب هستند. این دره‌ها از سوی انسان‌‌ها ساخته نشده‌اند بلکه در مدت میلیون‌ها سال بارندگی به وجود آمده‌اند. اگر بارندگی ناگهانی اتفاق بیفتد موجب سیل و حوادث ناگوار می‌شود و همان اتفاقی که ۲سال پیش در امامزاده داوود افتاد را می‌توانیم دوباره شاهد باشیم. البته آنجا پارک‌دره نبود اما مردم در مسیر رودخانه خانه‌سازی کرده بودند و درنتیجه حدود ۱۰۰نفر کشته شدند. ۳سال پیش نیز در دره کن آب بالا رفت و یکی از پایه‌های پل روی جاده قدیم خراب شد. به‌این‌ترتیب ساخت‌وساز در حریم رودخانه ممنوع است اما وقتی بدون مشورت با سازمان اقدامات این‌چنینی پیش می‌رود و مردم و سازمان‌های مربوط گوش نمی‌دهند نتیجه این می‌شود. متاسفانه در قسمت بالادست که آبرفت‌ها تغذیه می‌شوند، نفوذ آب به درون زمین مسدود شده است، به این صورت که کف تمام کانال‌ها و دره‌هایی که در تهران وجود دارد را به نام توسعه، سیمان کرده‌ایم. درنتیجه وقتی بارندگی اتفاق می‌افتد آب به درون زمین نفوذ نمی‌کند و منجر به وقوع سیل می‌شود. مسئله دیگری که در آینده مشکل‌ساز می‌شود ساخت پارک‌دره‌هاست، مثل پارک نهج‌البلاغه که در مسیر رودخانه ساخته‌شده است. ما با ساخت چنین پارک‌دره‌هایی باعث شده‌ایم راه نفوذ آبی که در مسیر آب‌راه‌های بزرگ تهران وجود دارد به درون زمین مسدود شود. مسئله دیگر اتوبان‌هایی است که در مسیر آب‌راه‌های بزرگ زده‌ایم. متاسفانه پایه‌های پل‌ها را آن‌قدر کوچک گرفته‌ایم که اگر یک دوره ترسالی باشد و بارندگی بزرگی اتفاق بیفتد، آب پشت آن جمع شده و موجب تخریب اتوبان و سیلاب در تهران می‌شود. همان‌طور که دیدیم نوروز امسال هم هشدار دادند که برای نمونه در اتوبان امام علی کسی تردد نکند. در ادامه، دهنه راه‌های خروجی آبی که در رودخانه‌ها زده‌شده خیلی کوچک است. برای نمونه رودخانه‌ای که عرض ۴۰متر دارد با خروجی (لوله) کوچکی به قطر ۱.۵متر مدیریت می‌شود. اینها باعث می‌شوند با بارندگی کم هم آب جمع شود و همان اتفاقی که در دروازه قرآن شیراز افتاد، دوباره تکرار شود.
چقدر سازمان زمین‌شناسی جدی گرفته شده است؟
متاسفانه از حدود ۴۳مخاطره ثبت‌شده در جهان حدود ۳۴مخاطره در کشور ثبت شده است. میزان خسارت ناشی از مخاطرات در کشور حدود ۷ تا ۱۰درصد تولید ناخالص ملی کشور است. بخش قابل‌توجهی از این مقدار می‌تواند با اطلاعات علمی موجود در سازمان زمین‌شناسی و استفاده درست از آن کاهش یابد.
در ساخت سد گتوند از زمین شناسی نظر نخواستند
در این زمینه دچار ضعف قانون هستیم و اینکه هیچ نهادی برای جانمایی سازه‌های مهم از سازمان زمین‌شناسی استعلام نمی‌گیرد. اطلاعات بسیار ارزشمندی در سازمان زمین‌شناسی وجود دارد اما برای اینکه جایی سد، جاده، فرودگاه یا راه‌آهن زده شود از ما استعلام نمی‌گیرند. برای نمونه اتفاقی که در سد گتوند افتاد با بهره از دانش این سازمان قابل‌پیشگیری بود. مسئولان مربوط می‌توانستند از یک نقشه زمین‌شناسی اطلاعات زیادی را به‌دست بیاورند تا هزاران میلیارد تومان به کشور خسارت وارد نشود. درنتیجه به دلیل اینکه از دانش و اطلاعات سازمان زمین‌شناسی بهره‌ای برده نمی‌شود ممکن است در آینده دچار بحران شویم. گفتنی است بخشی از خسارت مادی وارد شده به جامعه قابل ترمیم است، درصورتی‌که خسارت روحی و روانی بر جا مانده از بحران‌های طبیعی گاه تا چند نسل اثر خود را بر جامعه می‌گذارد و به‌هیچ عنوان قابل ترمیم نیست.
